‘สมุนไพร’ แทน ‘ยาเดิม’ กับคำถาม? เพื่อเศรษฐกิจ หรือ สิทธิคนไข้

สมุนไพรแทนยาเดิม ชี้ควรเป็น “ทางเลือก” ไม่ใช่ “ข้อบังคับ”

แม้นโยบายของรัฐจะมุ่งผลักดันสมุนไพรไทยให้เป็น “ขุมทองเศรษฐกิจสุขภาพ” และลดการพึ่งพาการนำเข้ายา แต่เสียงจากแพทย์แผนปัจจุบันได้ตั้งคำถามต่อความเหมาะสมในการนำไปปฏิบัติจริง หลายคนห่วงเรื่อง ความปลอดภัยของผู้ป่วย เนื่องจากสมุนไพรบางชนิดยังไม่มีหลักฐานทางคลินิกที่เข้มข้นเพียงพอ เมื่อถูกนำมาใช้แทนยาแผนปัจจุบันโดยตรง อาจกระทบต่อคุณภาพการรักษา นอกจากนี้ แพทย์จำนวนไม่น้อยยังขาดความรู้ลึกเกี่ยวกับขนาดยา กลไกการออกฤทธิ์ และผลข้างเคียงของสมุนไพร ซึ่งต่างจากยามาตรฐานที่ผ่านการรับรองระดับสากล

อีกข้อกังวลคือ ข้อจำกัดในการเลือกวิธีรักษา กรณีบางโรงพยาบาลถอดยาแผนปัจจุบันออก และใช้ KPI กำกับการจ่ายสมุนไพรแทน ทำให้แพทย์รู้สึกว่าถูกจำกัดวิจารณญาณทางวิชาชีพ และอาจกระทบต่อสิทธิของผู้ป่วยโดยตรง ขณะเดียวกัน แม้กรมการแพทย์แผนไทยจะยืนยันว่านโยบายเป็น “ความสมัครใจ” แต่ข้อเท็จจริงในพื้นที่กลับสะท้อนว่ามีการกำหนดเป้าหมายเชิงตัวเลข ซึ่งเสี่ยงจะกลายเป็นแรงกดดันมากกว่าการให้ทางเลือก

ข้อเสนอแนะจากแพทย์แผนปัจจุบันจึงเน้นให้สมุนไพรทำหน้าที่เป็น “ทางเลือก” ไม่ใช่ “ข้อบังคับ” พร้อมทั้งเรียกร้องให้รัฐลงทุนวิจัยทางคลินิกอย่างต่อเนื่องเพื่อสร้างหลักฐานเชิงวิทยาศาสตร์ที่มั่นคง และพัฒนาหลักสูตรอบรมแพทย์ให้มีทักษะด้านสมุนไพรที่เพียงพอ ทั้งในแง่การใช้จริงในเวชปฏิบัติ การประเมินความเสี่ยง และการสื่อสารกับผู้ป่วย เสียงเหล่านี้สะท้อนชัดว่าหากต้องการให้สมุนไพรไทยยืนอยู่บนเวทีโลกอย่างยั่งยืน การพัฒนานโยบายจำเป็นต้องเดินอย่างระมัดระวัง ควบคู่กับการคงไว้ซึ่งสิทธิของผู้ป่วยและมาตรฐานวิชาชีพทางการแพทย์

สมุนไพรแทนยาเดิม? มุมมองผู้ป่วยระหว่างโอกาสเศรษฐกิจกับสิทธิการรักษา

เสียงสะท้อนจากผู้ป่วยต่อประเด็น “สมุนไพรแทนยาเดิม” สะท้อนภาพที่ซับซ้อน บางส่วนยอมรับว่าสมุนไพรมีประสิทธิภาพจริง โดยเฉพาะในโรคเรื้อรังและการบำบัดระยะยาว แต่ก็ยอมรับว่าผลลัพธ์มักเห็นช้ากว่ายาแผนปัจจุบัน หลายคนจึงเลือกใช้สมุนไพรควบคู่กับการรักษาทางการแพทย์ ขณะเดียวกันผู้ป่วยอีกจำนวนไม่น้อยยังคงกังวลเรื่องข้อมูลไม่เพียงพอ ความต่อเนื่องของการใช้ และความชัดเจนด้านขนาดยาที่ต้องอาศัยคำแนะนำจากแพทย์หรือเภสัชกรโดยตรง

ในอีกมิติ สิทธิผู้ป่วยถูกหยิบยกขึ้นมาเป็นประเด็นหลัก หลายรายเห็นว่าหากสมุนไพรยังไม่มีหลักฐานแน่ชัด ผู้ป่วยควรมีสิทธิเรียกร้องให้เข้าถึงยาเดิมที่มีประสิทธิผลพิสูจน์แล้ว การ “บังคับจ่ายสมุนไพร” โดยการถอดยามาตรฐานออกจากระบบโรงพยาบาลถูกมองว่าเป็นการกระทบสิทธิขั้นพื้นฐานของผู้ป่วยอย่างชัดเจน ข้อเสนอที่เกิดขึ้นจึงคือการยึดผู้ป่วยเป็นศูนย์กลาง ให้ข้อมูลโปร่งใส และเปิดทางให้สมุนไพรเป็น “ทางเลือก” มากกว่าข้อบังคับ เพื่อให้ระบบสุขภาพก้าวไปอย่างสมดุลทั้งด้านเศรษฐกิจและคุณภาพการรักษา.

“อาหารคือยา” มิติรอบด้านจากแนวคิดของ พญ.ชนิดา สยุมภูรุจินันท์

แนวคิดของ พญ.ชนิดา สยุมภูรุจินันท์ ผู้อำนวยการโรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร ให้สัมภาษณ์กับ TNN เรื่องสมุนไพรไทยในฐานะ “อาหารคือยา” ไม่ได้จำกัดอยู่เพียงการนำสมุนไพรมาแทนที่ยาแผนปัจจุบัน แต่คือการวางระบบสุขภาพที่เชื่อมโยงอาหาร การพึ่งตนเอง และเศรษฐกิจชุมชนเข้าด้วยกัน ประเด็นนี้จึงเป็นทั้งการแพทย์ การวิจัย และการพัฒนาสังคม

สมุนไพรคือการป้องกันโรค ไม่ใช่การตัดสิทธิ

พญ.ชนิดายืนยันว่า สมุนไพรควรถูกใช้เป็น “การป้องกันโรค” มากกว่าการบังคับให้ผู้ป่วยใช้แทนยาเดิม ข้อความนี้สะท้อนถึงความสมดุลระหว่างการส่งเสริมภูมิปัญญาไทยและการเคารพสิทธิผู้ป่วย การใช้สมุนไพรในอาหาร เช่น แกงส้มที่มีขมิ้นชันและมะขาม ไม่เพียงให้รสชาติ แต่ยังช่วยเพิ่มการดูดซึมแคลเซียมและแร่ธาตุอื่น ๆ พร้อมงานวิจัยที่บ่งชี้ว่าขมิ้นชันช่วยเสริมสุขภาพปอดในผู้สูงอายุ นี่คือตัวอย่างชัดเจนว่าการผสมผสานสมุนไพรกับอาหารประจำวันคือการดูแลสุขภาพเชิงป้องกัน แต่ไม่ควรเป็นข้ออ้างในการตัดยาที่จำเป็นออกจากระบบโรงพยาบาล

อภัยภูเบศรสร้างฐานข้อมูลสมุนไพรโดยรวบรวมตำรับจากหมอพื้นบ้าน แล้วผ่านกระบวนการทดสอบทางวิทยาศาสตร์ เช่น การหาปริมาณสารออกฤทธิ์ ความคงตัว และประสิทธิผลในการรักษา ตัวอย่างเช่น อัญชัน ที่เดิมใช้เพียงย้อมสีข้าวเหนียว กลายเป็นพืชสมุนไพรที่มีสาร anthocyanins สูงกว่าผลไม้เบอร์รี่ และถูกวิจัยว่ามีผลดีต่อหัวใจและหลอดเลือด ความร่วมมือกับมหาวิทยาลัย เช่น มหิดลและขอนแก่น ช่วยต่อยอดจากภูมิปัญญาสู่ผลิตภัณฑ์สุขภาพที่ได้มาตรฐานทั้งในและต่างประเทศ

หัวใจสำคัญของการพัฒนาสมุนไพรคือเกษตรอินทรีย์ การผลิตที่ปลอดภัยตั้งแต่ต้นน้ำถึงปลายน้ำไม่เพียงทำให้ผู้บริโภคมั่นใจ แต่ยังสร้างรายได้ให้เกษตรกรในชุมชน การคัดเลือกวัตถุดิบที่ไม่ปนเปื้อนสารเคมีหรือโลหะหนัก และการควบคุมคุณภาพทุกล็อตคือมาตรการที่อภัยภูเบศรใช้จริง งานวิจัยในระดับ RCT และ meta-analysis ถูกนำมาใช้ยืนยันว่า สมุนไพรที่ผลิตด้วยมาตรฐานอินทรีย์สามารถใช้ในเชิงป้องกันและรักษาได้อย่างปลอดภัย

แนวทาง “อาหารคือยา” ยังถูกนำไปขยายในมิติอาหารไทยที่มีสมุนไพรเป็นส่วนประกอบหลัก ไม่ว่าจะเป็นขมิ้นชันในแกงเหลือง มะขามในต้มยำ หรืออัญชันในเครื่องดื่ม งานวิจัยหลายชิ้นสนับสนุนว่าการบริโภคสมุนไพรพื้นบ้านเหล่านี้ช่วยป้องกันโรคเรื้อรัง เช่น เบาหวาน ความดัน และโรคหัวใจ นอกจากนี้ยังมีผลต่อสุขภาพจิต ลดความเครียด และเสริมภูมิคุ้มกัน

พญ.ชนิดามองว่าสมุนไพรไทยไม่ใช่เพียงการแพทย์ แต่เป็นโอกาสทางเศรษฐกิจ เมื่อผลิตภัณฑ์สมุนไพรคุณภาพสูงสามารถเข้าสู่ตลาดโลกได้จริง เกษตรกรและผู้ประกอบการจะมีรายได้เพิ่ม ขณะเดียวกัน ประเทศไทยก็ลดการนำเข้ายาแผนปัจจุบันที่มีมูลค่ามหาศาลทุกปีได้ การพัฒนาเช่นนี้จึงเป็นทั้งการสร้างความมั่นคงทางสุขภาพและการสร้างฐานเศรษฐกิจใหม่ให้กับประเทศ

งานวิจัยที่ยืนยันประสิทธิภาพสมุนไพร

ขมิ้นชัน

งานวิจัยจากโรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศรพบว่า ขมิ้นชันช่วยบรรเทาอาการของโรคกระเพาะอาหารและท้องอืดได้อย่างมีนัยสำคัญ เทียบเท่ายา Omeprazole และ Simeticone โดยผู้ป่วยที่รับประทานแคปซูลขมิ้นชันวันละ 2 ครั้งมีอาการปวดท้องลดลงภายใน 4 สัปดาห์

ฟ้าทะลายโจร

ในช่วงการระบาดของโควิด-19 ฟ้าทะลายโจรถูกใช้ในงานวิจัยแบบสุ่มและมีกลุ่มควบคุม (RCT) พบว่ามีประสิทธิภาพในการลดระยะเวลาของอาการหวัดและอาการเจ็บคอ ข้อมูลยังแสดงให้เห็นว่าฟ้าทะลายโจรช่วยลดความรุนแรงของอาการท้องเสียในผู้ใหญ่ได้ด้วย

เพชรสังฆาต

การศึกษาเปรียบเทียบการใช้เพชรสังฆาตกับยากลุ่ม Daflon® ในผู้ป่วยริดสีดวงทวาร พบว่าผู้ใช้เพชรสังฆาต 98% รายงานว่าพึงพอใจต่อผลการรักษา อาการปวดและเลือดออกลดลงไม่ต่างจากกลุ่มที่ใช้ยาแผนปัจจุบัน

พญายอ

สารสำคัญในพญายอมีฤทธิ์ต้านไวรัส Herpes simplex โดยงานวิจัยยืนยันว่าสามารถใช้แทนครีม Acyclovir ได้ในกรณีแผลเริมตื้น และช่วยบรรเทาอาการคันจากผื่นผิวหนัง

มะขามแขก

สาร Sennoside B ในน้ำคั้นจากมะขามแขกทำงานคล้ายกับยา Bisacodyl ในการกระตุ้นการบีบตัวของลำไส้ แต่มีข้อควรระวังหากใช้ในปริมาณมากหรือใช้ต่อเนื่อง อาจทำให้ลำไส้ชินยาและเกิดอาการขาดน้ำ

งานวิจัยเหล่านี้สร้างความมั่นใจว่าสมุนไพรหลายชนิดสามารถใช้แทนยาแผนปัจจุบันได้ แต่ในขณะเดียวกันก็เน้นย้ำว่าต้องมีการกำหนดขนาดที่เหมาะสม และการใช้ควรอยู่ภายใต้คำแนะนำของแพทย์

ความปลอดภัยและการควบคุมคุณภาพ

แม้งานวิจัยจะยืนยันประสิทธิภาพของสมุนไพรหลายชนิด แต่ก็ยังมีรายงานการปนเปื้อนโลหะหนักและเชื้อจุลินทรีย์ในผลิตภัณฑ์สมุนไพรบางชนิด ตัวเลขชี้ว่า ยาสมุนไพร 156 ตัวอย่าง มีการปนเปื้อนโลหะหนักเกินมาตรฐาน 3.8% และเชื้อจุลินทรีย์สูงเกินเกณฑ์ 25.9% ปัญหานี้สะท้อนถึงความจำเป็นในการยกระดับมาตรฐานการผลิต เช่น GMP และ Thai Herbal Pharmacopoeia ให้เข้มข้นมากขึ้น เพื่อไม่ให้ความเสี่ยงด้านความปลอดภัยกลายเป็นอุปสรรคต่อการสร้างความเชื่อมั่น

สิทธิผู้ป่วยกับการเข้าถึงทางเลือกการรักษา

ตามหลักสิทธิขั้นพื้นฐาน ผู้ป่วยควรได้รับข้อมูลที่เพียงพอเพื่อประกอบการตัดสินใจและมีสิทธิเลือกแนวทางการรักษาที่เหมาะสมที่สุดต่อภาวะสุขภาพของตนเอง 

อย่างไรก็ตาม หากโรงพยาบาลไม่มีการจัดหายาแผนปัจจุบันบางตัวไว้ในระบบ ผู้ป่วยอาจถูกบังคับทางอ้อมให้ใช้สมุนไพรแทน หรืออาจต้องจ่ายเงินซื้อยาด้วยตนเอง ซึ่งนำไปสู่ภาระค่าใช้จ่ายที่สูงขึ้นและเพิ่มความเหลื่อมล้ำด้านการรักษา ผลการศึกษายังระบุว่าผู้สูงอายุร้อยละ 79 ใช้สมุนไพรโดยไม่เข้าใจวิธีใช้อย่างถูกต้อง และร้อยละ 63 ไม่ตระหนักถึงความเสี่ยงจากการเกิดปฏิกิริยาระหว่างยา ปัญหาเหล่านี้ชี้ให้เห็นถึงความจำเป็นในการให้ข้อมูลและระบบกำกับดูแลที่รัดกุมมากขึ้น

แม้กรมการแพทย์แผนไทยยืนยันว่านโยบายส่งเสริมสมุนไพรเป็นเพียง “ความสมัครใจ” ของโรงพยาบาล แต่ข้อเท็จจริงจากหลายพื้นที่สะท้อนว่ามีการถอดยาเดิมออกจากระบบและมีการกำหนด KPI เพื่อผลักดันการจ่ายสมุนไพรจริง 

ขณะเดียวกัน มาตรการให้เงินรางวัลกว่า 60 ล้านบาทแก่โรงพยาบาลที่สามารถใช้สมุนไพรแทนยาแผนปัจจุบันได้เต็มสัดส่วน ก็ถูกวิพากษ์ว่าอาจกลายเป็นแรงจูงใจที่มุ่งเน้นตัวเลขมากกว่าการคำนึงถึงสิทธิและคุณภาพการรักษาของผู้ป่วยอย่างแท้จริง.

'ทางออก' การบูรณาการมากกว่าการบังคับ

แนวทางที่นักวิชาการเสนอคือการสร้าง “สมดุล” สมุนไพรควรถูกใช้เป็นทางเลือกที่เสริม ไม่ใช่ทางเลือกเดียว ต้องมีการพัฒนาหลักสูตรอบรมแพทย์ให้มีความรู้เกี่ยวกับสมุนไพร รวมทั้งจัดทำคู่มือ Clinical Practice Guideline สำหรับโรคที่สมุนไพรมีหลักฐานชัดเจน เพื่อให้แพทย์สั่งจ่ายได้อย่างมั่นใจ

นอกจากนี้ การสร้างระบบรายงานอาการไม่พึงประสงค์จากการใช้สมุนไพรเป็นสิ่งจำเป็น เพื่อเก็บข้อมูลและปรับปรุงมาตรการความปลอดภัยในระยะยาว

ยกระดับหมอพื้นบ้าน สู่บทบาทผู้เชี่ยวชาญสมุนไพรที่สังคมเชื่อมั่น

ดร.กรรญดา ณ หนองคาย ผู้เชี่ยวชาญด้านเวชศาสตร์ความงามแผนไทย อธิบายว่า บทบาทของหมอสมุนไพรไทยหรือหมอพื้นบ้านในยุคปัจจุบันได้เปลี่ยนไปจากเดิมอย่างมาก จากที่เคยถูกมองเพียงในฐานะผู้สืบทอดภูมิปัญญาชุมชน ปัจจุบันสังคมและวงการแพทย์คาดหวังให้หมอสมุนไพรยืนอยู่บนมาตรฐานที่ตรวจสอบได้ เพื่อสร้างความน่าเชื่อถือทั้งด้านคุณภาพการรักษาและความปลอดภัยของผู้ป่วย

ดร.กรรญดา ระบุว่า กระทรวงสาธารณสุขได้วางเกณฑ์รับรองหมอพื้นบ้านอย่างชัดเจน โดยผู้ที่จะได้รับการรับรองต้องมีประสบการณ์จริงในชุมชนไม่น้อยกว่า 10 ปี เป็นที่ยอมรับของคนในท้องถิ่น และผ่านการคัดกรองจากคณะกรรมการหมู่บ้านหรือองค์กรชุมชน รวมถึงต้องมีคุณธรรม จริยธรรม และองค์ความรู้ด้านสมุนไพรที่สืบทอดมาอย่างเข้มข้น เพื่อป้องกันไม่ให้เกิดปัญหาผู้แอบอ้างที่อาจส่งผลต่อความปลอดภัยของประชาชน

นอกจากระบบรับรองแล้ว ดร.กรรญดา เน้นว่าหมอสมุนไพรจำเป็นต้องพัฒนาตนเองให้ก้าวทันวิชาการสมัยใหม่ ทั้งการเรียนรู้วิธีบันทึกตำรับยาอย่างมีมาตรฐาน การติดตามงานวิจัยล่าสุด และการเข้าร่วมอบรมกับหน่วยงานรัฐหรือสถาบันการแพทย์ ปัจจุบันหมอสมุนไพรจำนวนไม่น้อยได้รับใบรับรองการอบรมอย่างเป็นทางการ ซึ่งไม่เพียงเพิ่มความเชื่อมั่นจากสังคม แต่ยังช่วยให้สามารถทำงานเชื่อมโยงกับระบบสาธารณสุขได้อย่างใกล้ชิด

ดร.กรรญดา ย้ำด้วยว่า ความเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ทำให้หมอสมุนไพรไม่หยุดอยู่ที่การรักษาตามภูมิปัญญา แต่ก้าวสู่การเป็นผู้ประกอบวิชาชีพที่มีมาตรฐาน การแสดงใบรับรอง การบันทึกตำรับอย่างเป็นระบบ และการผลักดันให้สมุนไพรผ่านการพิสูจน์ทางวิทยาศาสตร์ คือกุญแจสำคัญที่จะยกระดับภาพลักษณ์ของวงการสมุนไพรไทย ลดปัญหาหมอเถื่อน และสร้างการยอมรับทั้งในประเทศและระดับสากลอย่างมั่นคง

สมุนไพรคือโอกาส หากไม่ทับสิทธิคนไข้

สมุนไพรไทยกำลังเปลี่ยนผ่านจากภูมิปัญญาพื้นบ้านสู่ระบบวิชาการที่มีงานวิจัยและมาตรฐานรองรับ หากนำมาใช้อย่างเหมาะสม ย่อมช่วยลดการพึ่งพายานำเข้า สร้างเศรษฐกิจฐานราก และผลักดันให้ประเทศไทยก้าวสู่ศูนย์กลางด้านสุขภาพในระดับภูมิภาคได้อย่างมั่นคง แต่การขับเคลื่อนต้องดำเนินควบคู่กับการยกระดับคุณภาพและความปลอดภัย เพื่อสร้างความเชื่อมั่นทั้งในและต่างประเทศ

อย่างไรก็ตาม สิทธิของผู้ป่วยยังคงเป็นหัวใจสำคัญ การใช้สมุนไพรไม่ควรถูกทำให้เป็นข้อบังคับหรือกลายเป็นการปิดกั้นทางเลือกทางการแพทย์ นโยบายจึงจำเป็นต้องเดินอย่างระมัดระวัง โดยอาศัยความร่วมมือระหว่างแพทย์แผนปัจจุบัน แพทย์แผนไทย และผู้ป่วย เพื่อสร้างสมดุลระหว่างการขับเคลื่อนเศรษฐกิจและการรักษามาตรฐานสาธารณสุข คำถามที่สังคมไทยต้องตอบให้ได้คือ สมุนไพรจะเป็น “ทางเลือก” ที่เกื้อหนุน หรือกลายเป็น “ข้อบังคับ” ที่กระทบต่อสิทธิของผู้ป่วยในอนาคต